Jan Zamoyski: niezapomniana postać historii Polski

Jan Sariusz Zamoyski (znany również jako Jan Zamojski), z herbu Jelita, przyszedł na świat 19 marca 1542 r. Zmarł 3 czerwca 1605 r. Jego kariera obejmowała szereg ważnych stanowisk: był sekretarzem królewskim od 1565 r., podkanclerzym koronnym od 1576 r., a od 1578 r. pełnił funkcję kanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego koronnego Rzeczypospolitej Obojga Narodów, co miało miejsce od roku 1581. Dodatkowo, był generalnym starostą krakowskim w latach 1580–1585 oraz starostą bełskim, malborskim, grodeckim, jaworowskim, krzeszowskim, tykocińskim i dorpackim. W 1580 r. został także starostą międzyrzeckim, a w 1574 r. starostą knyszyńskim. Jan Zamoyski był również doradcą dwóch królów – Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego. Jego postawa wobec sukcesji po Stefanu Batorego pozycjonowała go jako głównego przeciwnika Zygmunta III Wazy. Ponadto, był humanistą, mecenasem sztuki, filologiem i doskonałym mówcą. Jego wpływ na życie polityczne i kulturalne Rzeczypospolitej sprawił, że jest uważany za jednego z najwybitniejszych magnatów swoich czasów.

Za swoje wszechstronne wykształcenie szlachcic ten zyskał uznanie ze strony koronowanego w maju 1576 r. Stefana Batorego, z którym współpracował w zgranym tandemie. To właśnie Jan Zamoyski miał istotny udział w decyzji wyboru Anny Jagiellonki na następną władcę Polski, która miała poślubić księcia Siedmiogrodu. W roku 1578 Zamoyski został awansowany na stanowisko kanclerza wielkiego koronnego. W tym czasie rozpoczął również swoje studia nad sztuką wojenną.

Początki jego zaangażowania wojskowego są nieco niejasne. Istnieją wzmianki o jego potencjalnym udziale w konflikcie z Tatarami w 1575 r. oraz w wojnie gdańskiej (lata 1576–1577). Jednakże z pewnością brał udział w walce z Moskwą, gdzie zdobywał doświadczenie pod okiem hetmanów oraz samego króla. Już w tamtym okresie wykazywał się nowatorstwem myślenia. Na przykład, w 1579 r. zorganizował prywatny oddział składający się z węgierskich hajduków i Szkotów, którzy okazali się przydatni podczas oblężenia Połocka. Twierdza ta skapitulowała 30 sierpnia.

Kanclerz wielki koronny wykazywał wówczas wyraźne poparcie dla kontynuacji konfrontacji z Moskwą. W dużej mierze to jego staraniom król zawdzięczał fakt, że sejm zdecydował się na uchwalenie dodatkowych podatków w celu finansowania tej kampanii. W przekonywaniu szlachty do tego celu Zamoyski okazał się bardzo zręczny. Następnie, zadbał o odpowiednie zorganizowanie rekrutacji żołnierzy oraz o logistykę. W trakcie kampanii, jego wojska odniosły sukces w oblężeniu Wieliża i Zawołocza, choć to drugie okazało się znacznie bardziej wymagające. Kiedy hetman wielki koronny Mikołaj Mielecki zrezygnował z dowództwa w trakcie kolejnej wyprawy, Zamoyski praktycznie przejął jego obowiązki. W międzyczasie, nie zapominał również o swoich włościach, a w 1580 r. założył Zamość.

Dzięki wcześniejszym sukcesom, 11 sierpnia 1581 r. Zamoyski został mianowany hetmanem wielkim koronnym, zabezpieczając sobie tę pozycję na całe życie. Jako kanclerz i hetman wielki koronny, Jan Zamoyski stał się jednym z najpotężniejszych ludzi w Polsce, pozostając jedynie pod królem.

W późniejszym etapie wojny, polskie i litewskie wojska, najpierw pod dowództwem Stefana Batorego i Jana Zamoyskiego, a później tylko Zamoyskiego, oblegały Psków. Mimo nieudanego szturmu, podjęto decyzję o blokadzie. Zamoyski, zmuszony do surowych kar, dbał o dyscyplinę wśród żołnierzy, którzy cierpieli z powodu ciężkich warunków zimowych. Blokada okazała się ostatecznie skuteczna, co doprowadziło do zawarcia rozejmu 15 stycznia 1582 r.

Niestety, szwedzka wojna w Inflantach nie potoczyła się zgodnie z planami hetmana Jana Zamoyskiego. Pomimo prób ścigania Szwedów, ci unikali bezpośredniej konfrontacji, co wymusiło na hetmanie zdobycie kolejnych twierdz. Pod jego dowództwem padły Wolmar i Fellin, a następnie Biały Kamień, korzystając z jego słabego punktu obrony. Mimo że Inflanty zostały odzyskane, Zamoyski nie zdołał całkowicie pokonać przeciwnika ani zdobyć Estonii. W miarę jak jego żołnierze zaczęli domagać się powrotu, a on sam, już wtedy schorowany, zdecydował się wrócić do kraju.

W późniejszym okresie życia, Jan Zamoyski stracił nieco ze swojej energii zarówno na polu bitwy, jak i w polityce wewnętrznej. Nawet w stosunkach z królem Zygmuntem III Wazą stał się bardziej ustępliwy. Nagły zgon 3 czerwca 1605 r. spowodowany atakiem apopleksji zakończył jego życie. Tego ostatniego dnia uczestniczył jeszcze w biesiadzie.